تاریخچه هنر مشبک
هنر مشبک قدمتی دیرینه دارد. از زمانی که انسانهای اولیه از غارنشینی به صحرا نشینی روی آوردند و از سنگ برای خود چهار دیواری ساختند، برای روشنایی داخل کلبه پنجره ای از پوست حیوان، چوب، برگ یا سنگی که سوراخ سوراخ شده بود، تعبیه کردند. بدین ترتیب ضمن جلوگیری از ورود سرما تا حدی روشنایی کلبه را تامین کردند. کم کم این سوراخ ها به اشکال هنری تبدیل شد. امروزه آثار مشبک را بر درها،منابر،امام زاده ها، مساجد، ظروف فلزی و سفال، که هنرمند به مهارت خاصی آن را مشبک کرده، فلز (آلومینیوم، مس، طلا، نقره)، چوب(انواع تخته سه لایی)، استخوان حیوانات (عاج، استخوان شتر،استخوان اسب)، چرم، سنگ پلاستیک، یونولیت، فرمیکا، نئوپان و… می توان مشاهده کرد.
درگذشته در منازل را با شیشه های رنگی و با استفاده ازهنر مشبک می ساختند. این روش بخصوص از عهد صفویه متداول و تا پنجاه سال قبل معمول بود. متاسفانه اکنون کمتر از این هنر استفاده می شود و نمونه هایی از آن را فقط در موزه ها می توان یافت. تخته سه لایی تقریباً از صد سال بیش (که ممکن است از لایه های بیشتری نیز تشکیل شده باشد) ساخته شد. تخته سه لایی را می توان در طول وعرض های نامحدود توسعه داد در حالی که چوب و استخوان حیوان پهنای محدودی دارد و شکننده است، ولی تخته سه لایی، که به ترتیب از راه چوب به طور افقی و عمودی استفاده می شود، استحکام خاصی دارد و می توان نقشه ای را روی آن مشخص کرد.
شناخت کلی مشبک کاری چوب: مراحل آشنایی با فنون و اصول منبت یا مشبک کاری عبارتند از :
۱ـ طراحی و فراگیری طراحی برای پیاده کردن کار
۲- آشنایی کامل با انواع چوب ها
۳ـ آشنایی و طریقه کاربری از ابزار کار مشبک کاری و درود گری
۴ـ فراگیری اصول فنی و اصلی سایر رشته های مرتبط با این هنر ضمن آموزش فن مشبک کاری.
رشته های موزائیک کاری، معرق کاری ، رنگ کاری و رویه کوبی هر کدام جایگاه خاص خود را داشته و باید هنر جویی مشبک کار یا منبت کار با آن کاملا آشنا شود. مشبک کاری، که یکی از شاخه های منبت است، در تزئین قاب ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولا بر روی چوب های گوناگون، عاج و استخوان انجام می شود. درمشبک سازی از وسایلی چون کاغذ، چسب چوب، مته، اره مویی،کمانه مشبک، سمباده، چکش، گازانبر، چوب( تخته سه لایی)، آلومینیوم،مس وچرم استفاده می شود.
ابتدا طرح یا خط مورد نظررا بر روی تخته، فلز یا چرم که زمینه اصلی کاراست می چسباند و پس از بررسی و علامت گذاری روی طرح نقاطی که می بایست بریده شود مشخص و سپس با مته سوراخ می شود. پس از آن با استفاده از اره مویی نقش های اضافی بریده می شود و طرح به صورت مشبک باقی می ماند، سپس با استفاده از سمباده طرح پرداخت و صیقل داده می شود.
مدت انجام کار بر روی یک تابلو بسته به پیچیدگی و ظرافت طرح گاه تا یک سال طول می کشد تعریف و معنای لغوی مشبک در فرهنگ لغات: مشبک: هر چیز در هم آمیخته شده و در هم آمده، هر چیز شبکه شده و در هم در آورده شده مانند پنجره شده و در هم داخل گشته، شبکه دار، به شکل شبکه خانه خانه، جسمی که دارای سوراخهای بسیار باشد.
مشبک کار: پنچره پنچره یا چشمه چشمه ساختن چیزی را، از هنرهای ظریف و دستی که بر چوب یا فلز نقش هایی مشبک پدید آورند .
وسایل و ابزار مشبک سازی:
وسایل کار برای هنر مشبک عبارتند از: کمانه،اره، تخته یا فلز،چکش ،سمباده،چسب چوب،چسب کاغذی،انبردست و میز.
کمانه: این وسیله باید قابلیت انعطاف داشته باشد به گونه ای که بتوان براحتی دهانه آن را به هم نزدیک و یک سر اره را در آن محکم کرد. در غیر این صورت می توان با اضافه کردن ۱۷ تا۲۰ سانتی متر تسمه به ضخامت ۳ میلی متر کمانه اره را طولانی تر کرد تا اولا به آسانی بتوان اره را محکم کرد ثانیا از اره شکسته هم استفاده مجدد نمود. هر چه کمانه بزرگتر باشد می توان کار را با ابعاد بزرگتر انجام داد و از آن برای ساخت معرق و مشبک استفاده کرد و برای جلوگیری از هرز شدن پیچ ومهره ها بهتر است از واشر ساده و فنری استفاده کرد .
اره: اره مویی دو نوع و در اندازه های مختلف است: اره چوب بری و اره فلز بری . اره چوب بری باید پاملخی باشد به این معنی که یکی از دو دندانه اش خالی باشد، اما در اره فلز بری تمام دندانه ها موجود است. بنابراین بهترین اندازه برای چوب اره مویی شماره۱ و برای کارهای خیلی ریز اره زیر شماره ۱ است. هم اکنون اره آلمانی تایفون در دسترس و قابل خرید است.
تخته: در گذشته تخته سه لایی از روسیه وارد می شد که ازهر نظر خوب وقابل استفاده بود، اما امروزه تولید داخلی است و از بهترین تخته تولیدی ایران تخته سه لایی با مارک حبشی A2است که در سلماس تولید می شود که اگر چه گره و ناصافی دارد، اما از نظر چسب مناسب است.
مته: برای سوراخ کردن است و انواع مختلف دارد: دستی و برقی. برای این کار می توان از نوک درفش یا میخ نیز استفاده کرد. بهتر است از دریل دستی با مته شماره ۱ استفاده شود.
سمباده: در کارهای چوبی پس از پایان کار برای تمیز کردن آن از کاغذ سمباده شماره ۲ استفاده می شود. فلز به سمباده احتیاج ندارد و با آب تمیز می شود .
چسب چوب: چسب چوب را کمی رقیق کرده و از آن برای چسباندن طرح روی فلز استفاده می کنند. آرد
سریش: از آرد سریش برای چسباندن طرح روی چوب استفاده می کنند،زیرا پس از پایان کار به آسانی پاک می شود . اگر از چسب چوب استفاده کنیم به سختی می توانیم روی کار را تمیز کنیم و اگر زیاد سمباده بزنیم لایه روی تخته از بین می رود .
چسب کاغذی: پس از بریدن هر قسمت بهتر است آن را درمحل خود بگذاریم و با چسب کاغذی آن را نگاه داریم؛ زیرا از شکسته شدن هنگام بریدن و سمباده زدن کار جلوگیری می کند.
میز: میزی انتخاب کنیم که دست براحتی زیرآن قرار بگیرد و وسط تخته شکافی به اندازه ی یک سانتی متر در دو سانتی متر باشد که بعضی مواقع لازم و ضروری است .
مشبک بر دو نوع است :
۱ـ یکپارچه وبدون استفاده ازچسب که با کمی اتصال موقع برش ازهم جدا نمی شوند.
۲ـ جدا جدا یعنی قطعات جداگانه بریده می شود و سپس روی پارچه یا تخته ای چسبانده می شود که آن را نازک کاری می گویند
